Taariikhda waxbarashada Soomaaliya waxay leedahay marxalado kala duwan oo u dhexeeya horumar iyo caqabado, iyadoo si weyn ugu tiirsanayd isbeddelada dhaqan-dhaqaale iyo siyaasadeed ee dalka soo maray. Waxbarashada Soomaaliya waxay leedahay saddex marxaladood oo muhiim ah: waagii gumaysiga, xilligii xorriyadda kadib, iyo xilliga burburka iyo dib-u-dhiska.
## **1. Waagii Gumeysiga (1884-1960):**
Intii lagu jiray xilligii gumeysiga, Talyaaniga iyo Ingiriiska ayaa ka taliyey qaybo badan oo ka mid ah Soomaaliya.
- **Gobolka Waqooyi (Soomaaliya Ingiriiska):** Waxbarashada aasaasiga ah waxaa maamulayey Ingiriiska, iyadoo xoogga la saaray dugsiyaal diini ah iyo qaar kooban oo waxbarasho madani ah, laakiin heerka waxbarashada guud ahaan aad buu u hooseeyay.
- **Gobolka Koonfureed (Soomaaliya Talyaaniga):** Talyaanigu wuxuu soo rogay nidaam waxbarasho oo kooban oo loogu talagalay in shaqaale hoosaad lagu tababaro. Dugsiyada waxaa badanaa maamuli jiray kaniisado iyo hay'ado diimeed.
## **2. Xilligii Xorriyadda Kadib (1960-1991):**
Markii Soomaaliya ay xornimada qaadatay 1960, dowladdii cusbayd waxay billowday horumarinta waxbarashada.
- **1967:** Luuqadda Af-Soomaaliga ayaa laga dhigay mid rasmi ah oo wax lagu barto, inkastoo qoraalkii rasmi ahaa la hirgeliyay 1972.
- **1972:** Dowladdii Maxamed Siyaad Barre waxay hirgelisay qorista iyo faafinta Af-Soomaaliga, taasoo qayb ka noqotay ololihii waxbarashada qaran ee lagu kobcinayey heerka aqoonta dadweynaha.
- **Ololaha Waxbarashada Dadweynaha:** Sanadihii 1974-75, dowladdu waxay bilawday olole qaran oo dadka loogu fidinayo waxbarashada, iyadoo dhalinyaro lagu diray miyiga si ay dadka wax u baraan. Tallaabadani waxay sare u qaaday heerka wax-akhriska iyo qorista.
- **Horumarka Dugsiyada iyo Jaamacadaha:** Dowladdu waxay dhistay dugsiyaal iyo jaamacado, sida Jaamacadda Ummadda Soomaaliyeed (1974), taas oo door weyn ka qaadatay horumarinta aqoonta dalka.
## **3. Xilligii Burburka iyo Dib-u-dhiska (1991- ilaa hadda):**
Burburkii dawladda dhexe 1991 ayaa sababay in nidaamka waxbarashada guud ahaan baaba’o. Dugsiyo badan iyo xarumo waxbarasho ayaa xirmay, iyadoo nidaamkii waxbarashada oo dhan uu noqday mid aan maamul iyo nidaam rasmi ah lahayn.
- **Waxbarashada Gaarka ah iyo Hay'adaha Samafalka:** Waxaa soo baxay dugsiyaal gaar loo leeyahay iyo hay’ado maxalli ah iyo kuwa caalami ah oo ka shaqeynaya dib-u-dhiska waxbarashada.
- **Jaamacadaha iyo Dugsiyada Sare:** Tan iyo 2000-meeyadii, waxaa dalka ka soo baxay jaamacado iyo dugsiyaal gaar ah oo door weyn ka ciyaaraya dib u soo kabashada aqoonta.
- **Caafimaadka iyo Dhibaatooyinka Kale:** Xaaladda amni-darrada, dhaqaalaha burbursan, iyo khilaafaadka siyaasadeed ayaa wali caqabad ku ah horumarka waxbarashada, inkastoo dadaal xoog leh loo sameynayo.
## **Guudmar**
Inkasta oo Soomaaliya ay la kulantay burbur iyo dib-u-dhac, haddana waxaa muuqda in waxbarashadu dib u soo noolaanayso. Waxbarashada diinta ayaa weli door weyn ku leh bulshada, iyadoo iskuulo gaar ah iyo jaamacado si xoog leh u shaqeynayaan. Hay'adaha gaarka loo leeyahay iyo kuwa caalamiga ah ayaa sii kordhinaya taageerada waxbarashada si loo dhiso mustaqbalka jiilka cusub ee Soomaaliyeed.
Masha allah waxaan inoo soobadi
ReplyDelete